De coronacrisis is nogal slikken voor ons risicomijdende 21ste eeuwers, zegt de Vlaamse socioloog Dirk Geldof. We zijn weliswaar verzekerd tegen autoschade en werkloosheid, maar blijken toch heel kwetsbaar. Hij hoopt van harte dat het ons iets oplevert: dat we twintig jaar populisme achter ons laten en de feiten onder ogen zien.Lodewijk Dros13 februari 2021, 1:00
Afgelopen maandag moesten miljoenen krantenlezers het zonder hun papieren nieuwsbron stellen. Vroeger hoorde het uitglijden bij de heroïek van de bezorgers, nu vonden de twee grote krantenuitgevers het niet verantwoord om hen erop uit te sturen. Terwijl het niet riskanter was dan in de winter van 1979.
Wie daarover nadenkt, komt uit bij de Duitse denker Ulrich Beck. Hij muntte in 1986 het begrip ‘risicosamenleving’. We zijn geen gevaren meer gewend en leven in zo’n veilige samenleving dat we ook de laatste risico’s willen uitbannen. Dé Beck-kenner van het Nederlandse taalgebied is de Antwerpse hoogleraar Dirk Geldof. Vindt hij dat we tegenwoordig te weinig risico durven nemen – zijn we verweekt?
Dirk Geldof (1965) studeerde sociologie en filosofie. Hij was 25 jaar actief voor politieke partij Groen, het Vlaamse GroenLinks en werkt nu tien jaar aan de universiteit. Hij promoveerde op het werk van Ulrich Beck. Geldof is hoogleraar sociologie in Antwerpen en is senior onderzoeker bij het Kenniscentrum Gezinswetenschappen (Odisee). Een herziene druk van diens Onzekerheid. Overleven in de risicosamenleving uit 2008 is zojuist verschenen bij uitgeverij Acco. Afgelopen jaar schreef hij Als risico’s viraal gaan dat net na de eerste lockdown uitkwam.
“Niet per se. En ook niet meelevender met die bezorgers die de kou door moeten, maar met verzekeringskwesties. De maatschappij is juridischer geworden, zo’n uitgever kan aansprakelijk gesteld worden. We zijn wel afkeriger geworden van risico’s, soms omdat we beter inzicht hebben in de gevaren, soms ook omdat het je geld kan kosten. We tolereren minder risico’s, en dat is vaak een goede zaak.”
Dat is een van de kenmerken van risico’s volgens Ulrich Beck, zegt Geldof: of ze op de agenda komen, en hoe dan. “Bij de bezorger vond men dat in Nederland heel lang geen probleem, nu plotseling wel.” Risico’s zijn kortom niet objectief en onveranderlijk.
De coronacrisis is een schoolvoorbeeld. “Het is trouwens ook de eerste mondiale crisis die je live kunt volgen. Zoals je in 1990 via CNN de livebeelden van de frontlinie in de Eerste Golfoorlog kon zien.” In Als risico’s viraal gaan beschrijft Geldof het begin van de crisis. Op tv kwam er hooguit een viroloog op tv uitleggen waarom die Chinezen in Wuhan zo raar deden, met mondkapjes en quarantaine. Wat bezielt ze? Dat heb je alleen in een totalitair regime.
“Stel dat u op 13 februari 2020 in uw krant had geschreven: de regering sluit de grenzen, winkels, scholen en cafés gaan dicht, skivakanties en kerstviering perken we in. Had u dat geschreven, dan hadden uw lezers gedacht dat het 1 april was. U was weggelachen.”
Balanceren tussen informeren, sensibiliseren, sussen en alarmeren
Een maand later werd de toon minder lacherig. Geldof wijst daarbij op het belang van ‘enscenering’: hoe komt een crisis over op de kijker, de lezer, de luisteraar? Dat levert een nogal verwarrend beeld op. “Experts komen ons uitleggen hoe belangrijk deze kwestie is, de media doen eraan mee. Je ziet een voortdurend balanceren tussen informeren, sensibiliseren, sussen, alarmeren én stellen dat alles onder controle is. Het is een tango van wetenschappers, media en politici.”
Tijdens die coronadans gebeurde er iets opzienbarends, aldus Geldof. “In een paar weken tijd bleek dat we de onmogelijkheid van de maakbare samenleving achter ons lieten. Zo verbijsterend snel als de pandemie zich verspreidde, zo verrassend snel bleek onze samenleving opeens veranderbaar. En dat aanvaarden we.”
Waar we minder goed tegen kunnen, is dat we kwetsbaarder zijn dan we dachten. “We dachten de natuur onder controle te hebben, de ecosystemen, de gezondheid van ons lichaam, we meenden de virussen de baas te zijn. Dat is confronterend.” We zijn, zegt Geldof, extra gevoelig geworden voor onzekerheden omdat we het nog nooit zo goed en veilig hebben gehad. In een kwarteeuw zijn Nederland en België dubbel zo welvarend geworden, we hebben een sociaal vangnet en al zestig jaar geen oorlog, somt Geldof op, we hebben verzekeringen voor de auto, de vakantie, werkloosheid, pensioen en uitvaart.
In de risicosamenleving volgens Beck draaien de fricties dan ook niet meer om de verdeling van rijkdom. “De sociale strijd is verschoven naar de verdeling van risico’s. Dat is cruciaal: Welke offers willen we brengen om het virus terug te dringen? Welke sectoren houden we open? In de eerste lockdown… het is belachelijk, maar het typeert de situatie: de tuincentra bleven open, de boekwinkels moesten dicht. Dat zegt iets over welke samenleving je wilt hebben. Dat is de strijd over de verdeling van risico’s. In België bleven de basisscholen open, in Nederland niet. Wat is onmisbaar? De kappers gaan hier open, de cultuursector nog niet.” Cynisch: “Oké, dat is dus de samenleving waar we voor kiezen”.
Was Beck zelf niet naïef over de verdeling van risico’s? Hij schreef dat ‘radioactiviteit onzichtbaar’ is en ‘smog democratisch’. Dat hoor je nu over het coronavirus, maar de slachtoffers zijn ongelijk verdeeld over de maatschappij.
“Beck heeft daar veel kritiek op gekregen. Hij zei dat de koning en de buitenslaper evenveel last hebben van luchtvervuiling. Maar dat is niet zo. Hun gezondheidscondities verschillen enorm. Dat is bij corona ook zo. Iedereen kan besmet worden, maar het is zeker een ongelijkheidsvirus. De verschillen tussen arm en rijk nemen door de lockdownmaatregelen gigantisch toe, de onderwijsachterstanden ook. Het is ook een etnisch ongelijkheidsvirus, mensen met een migratieachtergrond raken vaker besmet en hebben hogere sterftecijfers.
In Als risico’s viraal gaan haalt Geldof een rapport aan van de Wereldgezondheidsorganisatie, uit september 2019, A World at Risk: dat waarschuwde drie maanden voor de corona-uitbraak voor besmettingen die tot longaandoeningen zouden leiden. “Dat was de kroniek van een aangekondigde pandemie. De regeringen waren er niet op voorbereid. Dat signaleerde Beck al: instituties kunnen slecht met risico’s omgaan.”
Dat is achteraf makkelijk praten. Stel dat onze regeringen toen meteen hadden gezegd: beste Hollanders, beste Belgen, slecht nieuws, we gaan een paar miljard uitgeven om een uitbraak te voorkomen die de WHO voorspelt. Dat was kansloos.
“Ja, er is bij de Mexicaanse griep voor tientallen miljoenen aan vaccins gekocht die in de kelder zijn blijven liggen. Daar kwam veel kritiek op. Maar nu betalen we een dubbele prijs. In de rusthuizen en verzorgingstehuizen – in Nederland de verpleeghuizen – valt de helft van alle doden. Waar was onze gezondheidszorg? En nu de pandemie is uitgebroken, betalen we vele miljarden meer.
“Ik pleit wel voor mildheid, want politici moeten met de onzekerheid omgaan, ze wéten niet of een virus uit gaat breken. En ik vind het goed als politici durven zeggen: we weten veel niet, maar we moeten een beslissing nemen. Dat is de sterkte van hun kwetsbaarheid. In de risicosamenleving worden politici gedwongen te erkennen dat ze in de mist varen.”
Zijn ze gedoemd bescheidener te zijn?
“Dat denk ik wel. Tegelijkertijd verwacht de bevolking antwoorden en zekerheid. In die paradox zitten ze gevangen. De redding daaruit zijn de experts. Het belang van wetenschappelijke kennis heeft weer een rol gekregen in de samenleving.”
U beschrijft de coronacrisis als een ‘historisch kantelpunt’.
“We hebben twintig jaar populisme achter de rug, met politici die op hun buikgevoel koersten en wetenschappelijke feiten domweg ontkenden. Ik hóóp dat deze crisis een kantelpunt is. Dat feiten er weer toe doen. Zoals ook in het klimaatbeleid.”
Dat is hét thema voor Geldof. De coronacrisis is een korte klap, vergeleken bij de mega-impact die klimaatverandering zal hebben, daar is hij van overtuigd. In Onzekerheid schreef hij dat de financiële crisis de klimaatcrisis naar de achtergrond duwt, nu vreest hij dat corona dat gaat doen.
Als ik u fluisterend vraag: nu we weten dat impopulaire maatregelen er zo snel doorheen gejaagd kunnen worden, moeten we dat dan ook niet doen bij de klimaatcrisis?
“Ja. Ja. Maar dat zal niet gebeuren, want die crisis oogt minder dwingend. Als je nu maatregelen neemt, merk je de klimaateffecten niet meteen. Bij corona voer je vandaag een avondklok in en dalen al over vier weken de sterftecijfers. De klimaatcrisis heeft een incubatietijd van tien, twintig jaar. Maar als we nu niet ingrijpen, gaan we in 2035, 2050 de factuur betalen. Het is goedkoper als we nu wel ingrijpen.”
Is dat wat Beck bedoelde met het begrip ‘ongeorganiseerde verantwoordelijkheid’?
“Ja. De politiek weet, of kan weten welke problemen er dreigen, maar ze schuiven het voor zich uit, of vinden dat anderen het moeten oplossen. Beck had dat goed gezien. Je kunt het lezen als een beschrijving, maar ook als een appèl. Neem risico’s ernstig, doe dat op basis van rationaliteit en reageer erop.”
Dat is ook uw positie. U spreekt als een seculiere boeteprofeet.
Daar moet Geldof om lachen. “Zo heeft niemand me ooit genoemd. Maar inderdaad, het is een dunne lijn tussen beschrijven wat er gebeurt als een samenleving niet goed reageert op risico’s en de oproep om dat te veranderen. Ik kan als wetenschapper niet neutraal zijn en slechts analyseren, er komt ook een tijd om je eigen analyse serieus te nemen. Dat is een dwingende rationaliteit.”
U wilt maatregelen die niet alleen het virus eronder krijgen, maar ook goed zijn voor de klimaatverbetering. Daar lijkt weinig animo voor te zijn. Ik hoor nu vaak de roep ‘was het maar weer normaal’, in de tweede lockdown meer nog dan in de eerste.
“Ik ook. Dat maakt mij ongerust, die business as usual-mentaliteit. We hebben steeds gedacht dat het sneller gedaan zou zijn met deze crisis. We hebben telkens de horizon opgerekt, we zijn nu zo moe dat we er klaar mee zijn. Aan die verleiding moet de politiek weerstand bieden.”
Beck vond dat je crisis niet apart, maar in samenhang moet aanpakken. Hoe dan?
“Eerst door te vermijden dat je met de oplossing voor de ene crisis de andere vergroot. Bij de naderende economische herstart mogen we de klimaatcrisis niet verergeren door onhoudbare sectoren zoals de luchtvaart te steunen. Iedere relancemaatregel zou daarom ook een klimaatmaatregel moeten zijn.”
Afbeelding van Pezibear via Pixabay
