Betere schuldhulp
Onlangs meldde de Volkskrant op gezag van het Nibud dat meer dan een miljoen mensen problematische schulden hebben. En de verwachting is dat dit aantal stijgt door de pandemie. Hoog tijd om meer zicht te krijgen in de leefwereld van mensen met schulden.Door Ed van Hoorn
1 februari 2021
In het afgelopen jaar ben ik door mijn werk – onder andere onderzoek naar het ervaringswerk in het sociale domein – een aantal mensen met forse schulden tegengekomen die nu als ervaringswerkers hun stinkende best doen om een betere balans tot stand te brengen tussen de leefwereld van mensen met schulden en de systeemwereld van de schuldhulpverlening.
Niet zelden leidt de overmacht van de systeemwereld tot fricties en krijgt men niet wat men nodig heeft, en wat men wel krijgt heeft men niet nodig. Tot de theorie van Habermas over de begrippen systeem- en leefwereld hoort de notie dat de systeemwereld rust op een instrumentele rationaliteit en de leefwereld op een communicatie-rationaliteit. Om het evenwicht te herstellen pleit Habermas voor meer zeggenschap van de leefwereld over wat er nodig, waar en geldig is. De vraag is echter: wat gebeurt er eigenlijk in de leefwereld van mensen met schulden? Wat zijn hun ervaringen die hun leefwereld stempelen?
Onderscheid tussen tellers en noemers
Als we de leefwereld beter willen kennen en begrijpen moeten we onderscheid maken tussen de ’tellers’ (de individuen) die van elkaar verschillen en het ieder op hun eigen manier doen, en de ‘noemers’, de grote lijnen, de constanten, het vergelijkbare en identieke in alle ervaringen. Over beide is niet veel bekend. Wat er in de leefwereld van iemand met schulden gebeurt, is niet gedocumenteerd, op een paar ego-berichten (‘tellers’) na. Toch liggen de noemers voor het oprapen als je er belangstelling voor toont.
Er zijn twee zaken die in de leefwereld van de mensen met wie ik sprak meteen in het oog springen en met elkaar te maken hebben. Dat is in de eerste plaats de chronologie waarin schulden zich ontwikkelen, en in de tweede plaats de veelvormigheid van de bronnen die stress en conflicten in de leefwereld oproepen. Wat beide zaken met elkaar verbindt is het steeds veranderende, cumulerend beroep dat op de persoon gedaan wordt. Hij of zij moet zich in steeds meer opzichten aanpassen, verweren, accommoderen zonder dat er sprake is van echte invloed op wat er gebeurt.
De chronologie
Van veenbrand naar struisvogelen
Een schuld ontwikkelt zich in bepaalde stappen waarbij met elke stap de positie van het individu verandert en dus ook wat van hem of haar wordt verwacht. Een schuld begint sluipend als een veenbrand met een of enkele rekeningen waar – ach, dat komt wel – niet zo zwaar aan wordt getild. Een lichte bezorgdheid hoort hier misschien bij.
Maar vroeg of laat slaat de veenbrand uit als het aantal niet betaalde rekeningen toeneemt en rekeningen afzonderlijk nog wel te betalen zijn maar niet meer in hun geheel. Dit is de fase dat je achter de feiten aan begint te lopen, het ene gat met het andere vult en je alleen nog op de laatste rekening focust en je langzaam het overzicht en de grip verliest. Dit is de fase waarin je gaat ‘struisvogelen’, zoals een van de mensen die ik sprak het noemt en angst en paniek toenemen.
Er ontstaat een onbeheersbare massa schulden
De volgende stap is dat er een onoplosbare, onbeheersbare massa schulden ontstaat die autonoom groeit (door allerlei oorzaken maar zeker ook door de tarieven van de schuldindustrie). Een kritische massa die een spagaat veroorzaakt waarin je wel de verantwoordelijkheid draagt en vaak ook voelt maar er niks meer aan kunt doen. De berg groeit je letterlijk boven het hoofd. Onmacht en schuldgevoel horen bij deze fase.
Wie er toe in staat is, of al hulp heeft gezocht, probeert een geordende overgang naar de volgende fase te maken. Die ordening kan bijvoorbeeld zijn dat er geen nieuwe schulden gemaakt worden en je de oude als het ware in een eigen ‘bad bank’ stopt waar je je mentaal van afzondert (want je kunt er toch niks meer aan doen).
Dan volgt de overgave en sanering
De stap die dan volgt is die van de overgave. Toegeven dat je het zelf niet meer kunt oplossen is hiervan de kern. Jezelf overgeven en onderwerpen aan de gebeurtenissen is nu aan de orde. Dat kan door met de noorderzon te verdwijnen, door je schulden bij je partner achter te laten, maar ook, en nu positiever: door je te melden bij bonafide hulp. Al voelt dat als een vernedering, als controleverlies en als capitulatie.
De laatste stap is de periode dat de schuld gesaneerd wordt en je moet leven met een strak financieel rantsoen. Ook deze fase stelt weer hele andere eisen; aan geduld, ausdauer en discipline.
De essentie van deze chronologie – veenbrand, uitslaande brand, onbeheersbare brand, overgave, sanering – is dat emoties en de reacties die er van je gevraagd worden, voortdurend verkleuren en veranderen. Een achtbaan die een beroep doet op alles wat je in huis hebt, of niet.
Meerdere bronnen van stress en conflict
Clash met schuldeisers
Het tweede dat opvalt aan de leefwereld van mensen met schulden zijn de verschillende bronnen van stress en conflict. De eerste bron is de clash met schuldeisers en schuldindustrie. Onzekerheid, regelangst en informatietekort. Niet weten wat een schuldeiser wel mag doen en wat niet. Niet weten wat je eigen rechten en plichten zijn, welke valkuilen er zijn (‘krediet zonder BKR toets’), niet weten wat goede en wat malafide hulp is, wat wel en wat niet fraude is, welke fondsen en regelingen er zijn, voor jezelf en voor de kinderen. Niet weten hoe je bureaucratieën moet doorgronden.
Het eigen gezin is de volgende stressbron
Het eigen gezin is de volgende stressbron. Je schamen voor de buitenwereld, je schuldig voelen omdat je de kinderen en je partner tekort doet. Het thuis niet meer leuk hebben. Het gezin meer en meer afschermen van de buitenwereld. Contacten met familie mijden of sterk belasten door geld van ze te lenen, geld dat je niet kunt terugbetalen.
Strijd om het bestaan
Dan is er de strijd om het bestaan. Schulden vergen een drastische aanpassing van je consumptiepatroon. Met minder geld kun je niet hetzelfde blijven doen. Budgetteren dus, andere winkels kiezen, andere dingen kopen, prioriteiten stellen, dingen – meestal de leuke dingen – afstoten, de gang naar voedselhulp overwegen en misschien daadwerkelijk maken.
Confrontatie met wie je bent
En tenslotte ben je zelf de grootste stressbron. Schulden confronteren je hard met wie je bent en hoe je bent. Met welke persoonlijke kenmerken je in zo’n crisis blij mag zijn en welke je behoorlijk in de weg zitten. Of je een binnenvetter bent of makkelijk met anderen deelt, of je veel of weinig faalangst hebt, of je hulp kunt zoeken of dat je schaamte je in de weg zit.
Meer verhalen van mensen met schulden
Kortom, je loopt met schulden dus tegen veel dingen aan. ‘Buitenshuis’ bots je met degenen die geld van je tegoed hebben en ‘binnenshuis’ testen schulden de sterkte van je sociale systeem en van je eigen mentale make-up. Veel mensen overleven dit alles gelukkig en komen er na verloop van jaren weer bovenop. Maar het is ook heel goed te begrijpen dat de leefwereld van iemand met schuld zo desintegreert dat de situatie uitbreekt naar andere sores: ziekte, ruzie, somberte, paniek, geweld, verslaving, eenzaamheid.
Mijn stelling is nu dat schuldhulpverlening meer dan nu een bondgenoot moet zijn om deze complexe, drassige leefwereld binnen het aanvaardbare te houden. Een voorwaarde daarvoor is dat meer en meer verhalen van mensen met schulden beschikbaar komen.
Ed van Hoorn is ervaringsdeskundige en associate member van Movisie. Hij werkt als zelfstandig onderzoeker voor adviesorganen, patiëntenorganisaties en overheden.
socialevraagstukken.nl/de-drassige-en-complexe-leefwereld-van-mensen-met-schulden/
Afbeelding van Nattanan Kanchanaprat via Pixabay
