Hoe rechtvaardig is de bijstand? Dat is de vraag op het jaarlijkse kerstdebat van Movisie op 18 december. Aanleiding is het jaarboek van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken: Streng maar onrechtvaardig, de bijstand gewogen. Redacteur Thomas Kampen vertelt over de inzet van het boek.
Met 19 gerenommeerde onderzoekers onderzoeken jullie de bijstand door de bril van rechtvaardigheid. Dat is bijzonder, meestal gaat het bij de bijstand om doelmatigheid, effectiviteit et cetera. Waarom rechtvaardigheid?
Thomas Kampen: ‘Het is meer dan vijftig jaar geleden dat de bijstand van kracht werd. Dat was een radicale verandering. Toenmalig minister Marga Klompé, de eerste vrouwelijke minister van Nederland, typeerde de Algemene Bijstandswet als een verandering van “genade naar recht”. Het ging haar nadrukkelijk om rechtvaardigheid, mensen die niet zelf hun inkomen konden verdienen moesten met opgeheven hoofd door het leven kunnen. Als redactie – met Melissa Sebrechts en Evelien Tonkens van de Universiteit voor Humanistiek en Trudie Knijn van de Universiteit Utrecht – vroegen we ons af of de bijstand nog steeds rechtvaardig is.’
Jullie hadden vast reden om daar aan te twijfelen.
‘Zeker. Je ziet om te beginnen dat er in de loop der tijd steeds meer nadruk is komen te liggen op wederkerigheid: je moet iets terugdoen voor je bijstandsuitkering. Sinds de Participatiewet van 2015 is dat de tegenprestatie geworden. Ten tweede zien we een verschuiving in solidariteit, mensen die onder één dak wonen worden geacht elkaar financieel te ondersteunen. Hoe rechtvaardig is dat? De derde reden om vraagtekens te zetten bij de rechtvaardigheid van de bijstand zijn de decentralisaties waardoor je verschillen ziet in de behandeling van mensen tussen gemeenten. De ene gemeente heeft meer budget dan de andere of legt sneller sancties op. Dat voelt als onrechtvaardig. Tot slot zijn door de flexibilisering van de arbeidsmarkt veel banen onzeker en tijdelijk geworden, vooral voor mensen met een lage opleiding in de bijstand. Bijstandsgerechtigden worden met veel nadruk de arbeidsmarkt opgeduwd. Als die mensen daar vervolgens weinig kans op kwalitatief goed werk hebben zet dat de rechtvaardigheid op het spel.’
De vorige staatssecretaris, Tamara van Ark, verdedigde de tegenprestatie met het argument dat die mensen in de bijstand juist helpt. ‘Mensen voelen zich afgeschreven. Dat vind ik onwenselijk’, zei ze. Heeft zij geen gelijk?
‘Mensen die zich afgeschreven voelen moeten geholpen worden, niet gedwongen. Is het rechtvaardig wanneer mensen die zich afgeschreven voelen gedwongen worden iets te doen dat zij niet kunnen of willen? Is het rechtvaardig om mensen de kortste route naar werk af te snijden met een tegenprestatie, zoals bij mensen die beter eerst een opleiding kunnen volgen om meer kansen te maken op werk?’
De coronacrisis maakt jullie boek urgenter, maar als meer rechtvaardigheid duurder is zal het moeilijk worden…
‘Crises blijken vaak momenten waarop grote veranderingen doorgevoerd worden. Wij pleiten in het boek tegen flexibilisering. De coronacrisis heeft aangetoond dat de positie van flexibele krachten uiterst kwetsbaar is, dus in die zin zijn onze voorstellen voor meer zekerheid voor mensen met precaire posities op de arbeidsmarkt juist kansrijk.’
Opvallend is dat uit een gedegen analyse van SCP-onderzoeker Benedikt Goderis in jullie boek blijkt dat de hoogte van de bijstandsuitkering tekort schiet. Driekwart van de bijstandsgerechtigden leeft in armoede, vooral gezinnen met kinderen. Het wordt alleen maar schrijnender want in 2011 werd besloten dat de bijstandsuitkering tot 2035 wordt verlaagd. Wat is jullie antwoord?
Het minimumloon verhogen is een goede stap
‘Wij dringen aan op een herstel van het recht op een menswaardig bestaan zoals Klompé dat voor ogen had. De recente voorstellen van politieke partijen om het minimumloon te verhogen zijn een goede stap, want de hoogte van de bijstand is daar aan gekoppeld. Een aanvullende uitkering per kind zoals in veel landen gebruikelijk is, is een ander voorstel dat wij doen.’
Jullie dragen verschillende andere alternatieven aan voor een rechtvaardiger bijstand. Ook basisbanen, waarover ook gediscussieerd zal worden op het kerstdebat. Met twee wethouders die daarin voorop lopen: wethouder Rutger Groot Wassink van Amsterdam en wethouder Carine Bloemhoff van Groningen. Waarom basisbanen?
‘Het gaat om banen voor mensen die nog niet of geen kans meer maken op regulier werk, mensen die langdurig aan de kant staan. Basisbanen zijn banen in de publieke sector waarvoor geen geld is, maar waarvan een organisatie wel het belang kan beargumenteren. Financiering moet wat ons betreft gebeuren door overheid en werkgevers in de publieke sector. Denk aan een extra hulp in de klas aan kinderen met een “rugzakje”, of extra hulp bij dagelijkse niet-medische handelingen als eten ronddelen in de ouderenzorg. We sluiten ons ook aan bij het pleidooi van Monique Kremer in ons boek voor een “democratische basisbaan”. De buurt spreekt zich dan uit over het werk dat zij nuttig vindt.’
https://www.movisie.nl/artikel/bijstand-kan-rechtvaardiger
Afbeelding van Alemko Coksa via Pixabay
