Als hemelbestormers noch hokjesafvinkers de hulp bieden die mensen nodig hebben, wie dan wel? Veldwerker en onderzoeker Marion Herben onderzocht de hulp aan tweeduizend jongeren en gezinnen. Op basis daarvan schetst zij een profiel van de moedige jeugdprofessional die te allen tijde bereikbaar en aanspreekbaar is.
Door Marion Herben, Erik Groene, Jolien van Aar
13 augustus 2020
‘Een rechtvaardige samenleving en opkomen voor de belangen van kwetsbare groepen.’ Met die kreet meldde de student sociaal werk zich pakweg vijftig jaar geleden aan bij de sociale academie. Daar scoor je nu geen punten meer mee. Door een koerswijziging in het beleid is de zorg de laatste decennia namelijk doordesemd geraakt van termen als efficiëntie, doelgerichtheid en resultaatgerichtheid. De hemelbestormers van weleer zijn vervangen door regievoerders, casemanagers, zorgcoördinatoren, procesbewakers en jeugdregisseurs. En die zijn vooral bezig met het organiseren, bewaken en monitoren en nauwelijks met het aanbieden van hulp.
Menselijkheid, lef en vakmanschap
Vergeten is dat hulpverlening niet floreert onder strikte protocollen, maar eerder tot haar recht komt bij zelfstandig werkende professionals met eigen regie die in ongedwongen contact staan met hulpvragers. Inderdaad een werkwijze die haaks staat op het huidige ‘businessmodel’ in de zorg. Die observatie is al vaker gedaan en is gratuit als we niet meteen aangeven wat de professional meer moet kunnen dan coördineren en bij twijfel ‘opschalen’.
De opdracht voor de jeugdprofessional is om met jongeren en ouders een relatie op te bouwen zodat belangrijke grondrechten – woonruimte, zorg, onderwijs, juridische en financiële bijstand – praktisch vorm krijgen. Misschien wel de belangrijkste eis is dat hij vooral over menselijkheid, lef en vakmanschap dient te beschikken.
Ook moet hij zo veel mogelijk zelf zaken oppakken alvorens specialisten in te schakelen en jongeren of hun ouder(s) als gelijkwaardige partners behandelen. Daarnaast moet hij de leefwereld durven betreden van diegenen die hij wil bereiken (Omlo, 2017). Opgaan in de ‘leefwereld’ van jongeren en ouders heeft raakvlakken met de uitgangspunten van de presentietheorie (Baart, 2001) en ‘outreachend’ werken (Van Doorn, Huber, Kemmeren, Van der Linde, Räkers & Van Uden, 2013).
Starten bij de directe last
Het bewaken van de fundamentele waarden in de leefwereld van jongeren en ouders, en het leggen van verbindingen met de veeleisende en soms botsende systeemwereld slurpen tijd en energie. Vooral waar de paden van gespecialiseerde hulp – ggz of verslavingszorg – en (jeugd)hulp niet op elkaar zijn afgestemd, moeten professionals het lef hebben om over de grenzen van het protocol heen te kijken en ‘direct aan de slag te gaan met wat nodig is’.
De professional start met wat door de jongere of ouder als directe last wordt ervaren in het hier en nu. Zoals bijvoorbeeld het regelen van inkomen of een dak boven je hoofd. Dit opent de deur voor een volgende fase met lastigere gespreksonderwerpen: schuldhulp, hulp bij psychische klachten, middelenmisbruik en hulp voor kinderen. Zo kan er een oplossing worden gevonden voor de bestaande mismatch tussen generalistische hulp- en dienstverlening en specialistische hulp.
Al doende leren
Jongeren en ouders zijn gebaat bij een begeleiding die bestaat uit voordoen, samen doen en samen ervaren. Door voorbeeldgedrag, samendoen en live coaching leren ze oog te hebben voor het belang van wederzijdse uitwisseling en ondersteuning en de juiste vraag op het juiste moment te stellen. Zo leren ze op een maatschappelijk geaccepteerde manier op te komen voor hun eigen belang.
Met de nadruk op positief gedrag, krijgen jongeren en ouders handelings- en communicatie-alternatieven aangereikt en leren zij met risicosituaties om te gaan. De professional activeert en motiveert personen om actie te ondernemen, en ondersteunt bij het aangaan van contacten. Daarin is aandacht voor het aanleren van vaardigheden om contacten te kunnen inschakelen, uitbreiden en onderhouden, bijzonder belangrijk om echt profijt te halen uit een opgebouwd netwerk (Bartelink & Verheijden, 2015).
Adaptief en vasthoudend
Het succes van de begeleiding, blijkt uit onderzoek, is zowel bij Nieuwe Perspectieven als ReSet (dit zijn de gebruikte onderzoeksmethodieken [i]) sterk persoons- en contextafhankelijk en stelt grote eisen aan het adaptief vermogen van de professional. Bij daklozen of delinquente jongeren heeft het, althans in eerste instantie, geen nut om aan te sturen op zelfreflectie. Wie vecht om te overleven, heeft daar geen ruimte voor.
Met dakloze jongeren een relatie opbouwen vraagt nogal wat inlevingsvermogen van de professional. Zeker als deze jongeren kampen met psychische problemen. Het regelen van een woning bijvoorbeeld moet wat betreft de dakloze jongere zo snel mogelijk, maar als hij psychische klachten heeft, dan vraagt het opbouwen van een positieve relatie doorgaans juist om een rustiger tempo. Een goede professional houdt daar rekening mee, beweegt mee, maar is tegelijkertijd vasthoudend.
Voor het realiseren en nakomen van betalingsregelingen helpt het als de professional zicht heeft op hoe de schulden van de jongere of ouder samenhangen met problemen op andere leefgebieden. Tevens is het belangrijk dat hij snel, kleine resultaten boekt en beschikbaar is op incourante tijden.
Samenvattend kun je zeggen dat de hulpverlening gebaat is bij professionals die menselijk en empathisch, eerlijk en realistisch zijn. Menselijk, teneinde een goede relatie met personen op te bouwen; empathisch, door ook betrokkenheid te tonen bij de niet-problematische aspecten van iemands leven, en eerlijk over de mogelijkheden en begrenzingen van het systeem.
Uit mijn promotieonderzoek blijkt dat er meerdere professionals zijn met precies die eigenschappen. Zij zijn echte hulpverleners: goed bereikbaar en aanspreekbaar en met voldoende lef om omwille van het belang van hun cliënten soms buiten de geëigende kaders te treden.
Marion Herben, is veldwerker, gedragswetenschapper en onderzoeker bij het JIT (XtraPlus) en Intermetzo. Dit artikel schreef ze in samenwerking met Erik Groene, veldwerker bij het JIT (XtraPlus) en Jolien van Aar, adviseur en onderzoeker bij VanMontfoort.
Noten
[i] De jeugdinterventies Nieuwe Perspectieven (NP) en ReSet leggen de nadruk op een persoonlijke benadering en actieve ondersteuning. In het onderzoek is het hulpaanbod aan ruim twee duizend jongeren en gezinnen onder de loep genomen
